سیاست دوسویه
محمد مودب
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
www.peace-ipsc.org
در جریان مذاکرات سه جانبه ایران، برزیل و ترکیه در تهران، ایران با مبادله بخش عمده اورانیوم غنی شده برای تامین سوخت رآکتور تحقیقاتی تهران موافقت نمود. بر اساس این توافق، هزار و دویست کیلوگرم اورانیوم غنی شده با غلظت کم، برای دریافت سوخت راکتور تحقیقاتی تهران به ترکیه منتقل می شود. رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه در نامه ای به سران بیست و پنج کشور جهان از توافق هسته ای تهران که میان این کشور، برزیل و ایران امضا شد، دفاع کرد. این نامه به سران کشورهای عضو غیر دائم شورای امنیت، کشورهای عضو گروه ۵+۱ و همینطور کشورهای منطقه فرستاده شده است. لازم به ذکر است که توافقنامه تهران با ابتکار ترکیه و برزیل و با هدف جلوگیری از تحریمهای بیشتر علیه ایران به امضا رسید.
رفتار ترکیه طی این چند سال نشان داده که از موضع هسته ای ایران بطور نسبی حمایت میکند اما با دیدگاه غربی ها نیز موافق است، از قربانی شدن فلسطینی ها ناراحت می شود اما اسرائیل را به رسمیت شناخته و پیمان امنیتی با آن امضاء می کند، برای نزدیکی به کشورهای نفت خیز منطقه خلیج فارس، خود را بخشی از دنیای اسلام می خواند و برای عضویت در اتحادیه اروپا خود را سکولار معرفی می نماید، و… به بیان دیگر، این کشور نه تنها در ارتباط با ج.ا.ایران بلکه به طور کلی، روابط خارجی خود را بر مبنای یک سیاست دو سویه تنظیم نموده است.
حال پرسش اساسی این است که نیت اصلی ترکیه در اقدام اخیر چیست؟ پاسخ به این سوال در گرو بررسی اصول سیاست خارجی این کشور، مطالعه زمینه های رقابت و همکاری آن با ج.ا.ایران و میزان همسویی آن با غرب می باشد.
مبنای سیاست خارجی ترکیه
دولت ترکیه در سطح نظام بین الملل از اصول زیر پیروی می کند:
– صلح در داخل و خارج،
– تبدیل شدن به کشوری قدرتمند و مدرن.
دست یابی به این اهداف برای دولت ترکیه مستلزم در پیش گرفتن سیاست های زیر است:
– توان دفاع از تمامیت ارضی و استقلال سیاسی خود در برابر تهاجم های خارجی
– عضویت کامل در اتحادیه اروپا
– تامین انرژی
– پرهیز از رویایی با قدرت های بزرگ
زمینه های رقابت و همکاری با ایران
دامنه روابط ایران و ترکیه به علت همسایگی و سطوح آن از ابعاد بسیار گسترده و وسیعی برخوردار است که ساز و کارهای پیش بینی شده، آنها را هدایت می کند.
موارد همکاری
– روابط اقتصادی دو کشور خصوصاً در سال های اخیر گسترش زیادی یافته است. بر اساس داده های مرکز آمار دولتی ترکیه، حجم مبادلات میان دو کشور حدود ۴۰۰/۲ میلیارد دلار است.
– ایران دومین تأمین کننده نفت و گاز ترکیه است و با توجه به جایگاه و سهم ایران در ذخایر انرژی جهان، همسایگی و نیازهای متقابل و نوع روابط دو کشور به نظر می رسد که در آینده یکی از نقطه های اساسی همکاری ها میان ایران و ترکیه، موضوع انرژی باشد.
– شرکت های ترک در ایران به لحاظ سرمایه گذاری، دومین رتبه را دارند و رویکرد ایران به بازسازی اقتصادی، فرصت های مناسبی برای این شرکت ها در ایران ایجاد کرده است.
– همکاری و مشارکت در قالب سازمان همکاری اقتصادی (اکو)
موارد پر تنش
– اظهار نگرانی دولت ترکیه از تلاش ایران برای صدور پان اسلامیسم به کشورهای اسلامی
– متهم به دخالت در سیاست های داخلی کشور
– رقابت در عراق: ترکیه چشمداشت و ادعای تاریخی نسبت به شمال عراق و بویژه منابع انرژی منطقه دارد و در تلاش است تا جای پایی در عراق جدید برای خود باز نمایند که این خواست ترکها و زیاده خواهی آنها موجبات نگرانی ایران را فراهم نموده است و عملاً عدم حمایت ایران از مواضع ترکیه به دلیل سوء استفاده احتمالی آن از این مسأله باعث تقابل منافع دو کشور شده است.
– اختلاف بر سر ماهیت نظام سیاسی در عراق: ترکیه علاقمند است دولتی لائیک در این کشور مستقر شود اما ایران طرفدار دولتی شیعی است
– رابطه ترکیه با اسرائیل
– فعالیت جدایی طلبان پ. ک. ک و ادعای ترکیه مبنی بر کمک تهران به افراد این گروه جهت فشار به دولت ترکیه؛
– متهم نمودن ایران به حمایت از تروریسم،
– اتهام ارتباط دیپلماتهای ایران با تروریست های ترکیه و اخراج این دیپلماتها
همسویی ترکیه با غرب
روابط ترکیه با آمریکا ویژگی خاصی را دارا می باشد. زیرا ترکیه ستون مهمی از استراتژی آمریکا را از بالکان تا آسیای مرکزی تشکیل می دهد. اهمیت ترکیه برای آمریکا پس از ۱۱ سپتامبر افزایش یافته است و حضور ترکیه در نیروهای حافظ صلح افغانستان و نهایتاً به دست گیری فرماندهی این نیروها به مدت ۶ ماه ناشی از همین مسئله است. در مجموع ترکیه سیاست همگرائی با آمریکا، اسرائیل و عضویت در اتحادیه اروپا را پی میگیرد. عضو شورای اروپا و ناتو است و پایگاه نظامی ناتو دراین کشور قرار دارد. عضو گروه کشورهای بیست است. ترکیه سعی می کند تا خود را الگوی تلفیق ارزش های اسلامی و غربی معرفی کند و چنان جلوه دهد که قابلیت آن را داشته باشد تا سایر کشورهای مسلمان از این الگو تقلید کنند.
البته این مساله مورد حمایت قدرتهای غربی هم می باشد، چون غرب آن را هماهنگ با طرح های سیاسی– اجتماعی خود در منطقه تلقی می کند. آمریکا نیز در طرح خاورمیانه بزرگ، از ترکیه به عنوان یک الگو برای کشورهای مسلمان یاد کرد.
نتیجه گیری
با وجود اینکه سیاست ایران در برابر ترکیه بر مبنای مدارا و تعامل بوده است و همواره سعی نموده از بحرانی شدن روابط دو کشور جلوگیری نماید، اما دولت ترکیه علی رغم تکرار سخنانی مانند اهمیت مناسبات دوستانه با ایران و تأکید بر تلاش آنکارا بر استمرار و گسترش روابط دو کشور، چنین بنظر می رسد که این اهمیت را صرفاً در حوزه روابط اقتصادی خود مدنظر قرار داده است. اما در مسائل سیاسی– امنیتی مثل ایجاد طرح امنیتی مشترک با ایران به خاطر حفظ رابطه اش با آمریکا و اسرائیل تمایلی نشان نداده است.
البته لازم به ذکر است که تحولات عراق و رد لایحه عبور سربازان آمریکایی از خاک ترکیه در مجلس این کشور و همچنین سردی نسبی روابط آنکارا– تل آویو به علت مداخلات اسراییل در شمال عراق(حمایت از کردهای عراقی) حاکی از آن است که ترک ها در تنظیم سیاست خارجی خود بیشتر منافع خود را مدنظر و از موقعیت ها درک درستی دارند. با یک چنین نگاهی به رفتار خارجی ترکیه می توان به این جمعبندی رسید که میانجیگری ترکیه در پرونده هسته ای ایران می تواند قبل از آنکه به نفع غرب و یا ایران باشد، مهر تاییدی است بر جایگاه برتر این کشور در منطقه.