تأملی درباب اخلاق و هنر

دکتر محمد اخگری

استاد دانشکده صدا و سیما

در باب اخلاق و هنر سخن بسیار رفته و مناقشات و مجادلات فراوانی درباره این دو در طول تاریخ اندیشه بشر رخ داده است، برخی بر ان بوده اند که هنر، خلاقیت آزاد و آفرینشگری هنرمند است و اخلاق به گونه ای هنر را محدود می سازد و لذا هنر و اخلاق راه و روشی جداگانه می پیمایند. از دیگر سوی برخی هنری را متعالی دانسته  و ستوده اند که در  جهت رشد و تعالی بشر باشد که از منظر آنان هنر با اخلاق پیوندی ناگسستنی می یابد . علاوه بر این درباره آنکه آیا زیبایی با اخلاق نیز رابطه دارد و آیا اخلاق پسندیده  در ساحت زیبایی به شمار است، بحث های فراوان رفته  که در این نوشتار  به اجمال بدانها می پردازیم.

 

بسیاری از حکما  و فلاسفه هنگامی که  سخن از هنر می رود،این موضوع را با زیبایی پیوند            می دهند.افلاطون برای زیبایی سرچشمه ای سرمدی قائل است . ایده زیبای مطلق از نظر او ایده پدیده های وابسته به کل است .زیبایی از نگاه افلاطون ، زیبایی طبیعی است که در آن ایده زیبایی بیان شده است، هنر نیز تقلید از طبیعت است.دنیای ایده ها مظهر کمال است و نظامی هماهنگ دارد.زیبایی در مکالمه های افلاطون فقط در آثار هنری مجسم نمی شود.آنچه ما امروز اثر هنری می خوانیم برای افلاطون یکی از نتیجه های کار و تولید آدمی است که در حد تخنه (Tekhne)یا فن جای می گرفت و هیچ تفاوتی با دیگر فرآورده های فن آوری انسانی نداشت.افلاطون بارها در آثارش زیبایی را  از دیدگاه سودمندی بررسی کرده است.[۱]در رساله ضیافت، افلاطون زیبایی را با عشق توصیف می کند و آن را معلول عشق می خواند.به نظر افلاطون هنر و آفرینش زیبایی محصول از خود به در شدگی هنرمند در لحظه آفرینش هنری است.در آثار افلاطون برداشتی کارکردگرا از اثر هنری ارائه می گرددو به همین سبب اثر هنری بر اسلس سود و زیانش مورد داوری قرار می گیرد.[۲]افلاطون  معتقد است که شاعر(هنرمند) باید در اشعار خود مطلبی را بیاورد که به حکم قانون ، شایسته و زیبا و خوب باشد.

یکی از حکمای باستان که از نظر اخلاقی به موضوع هنر می نگرد، سقراط است .او معتقد است که انسان به دنبال زیبایی روح و فضیلت است.از این رو در اندیشه سقراط وحدت زیبایی و نیکی نمود یافته است.از نظر سقراط زیبایی چیزی است که سودمند باشد و به همین سبب در دوره باستان  از همه مهارت ها  ذیل عنوان ” تخنه”  به معنای هنر یاد می شود.

                                                              

ارسطو نیز در کتاب فن شعر به موضوع  هنر می پردازد. از نظر ارسطو ، هنر تقلید زیبایی طبیعت  و یک فرایند آفرینندگی است.در هنر باید واقعیت چنان ماننده سازی شود که توهم خود واقعیت را برانگیزد.از منظر ارسطو،هنر یک نیروی خاص تولیدی است که خرد راهبر آن است.[۳]ارسطو هنر را نتیجه خرد می داند بنابر این هنر آفارینش عقلانی چیزی  بر اساس هدفی است.

سقراط ، افلاطون و ارسطو بر نظم و تناسب در اثر هنری تاکید دارند و اثر هنری را خواه  تقلیدی از تقلید ایده باشد- آنگونه که افلاطون معتقد است -و خواه بازآفرینی و بازسازی بخردانه باشد- آنگونه که ارسطو می انگارد –با سودمندی و نیکی پیوند می دهند و بنابراین در نزد آنان  به نوعی هنر با اخلاق گره می خورد.فلوطین نیز که از حکمای باستان به شمار می رود، در این موضوع با آنان همداستان است که زیبایی و نیکی عین یکدیگرند.[۴] او زیبایی را با روح انسانی ممزوج می داند و زیبایی را زندگی راستین روح می شناسد و معتقد است برای دست یابی به زیبایی و نیکی؛ هنرمند باید سالک درون خویش گردد و تا روح را از آلودگیها پاک نکند و صیقل ندهد و در آئینه روح تأمل ننماید صفایی حاصل نگردد و زیبایی را نخواهد دید.بنابر این از دیدگاه وی نیز هنر با اخلاق و عرفان پیوند می خورد.

از منظر متفکران قرون وسطی نیز میان زیبایی و نیکی رابطه ای مستحکم برقرار بود، هرجند برخی از متفکران این دوره میان زیبایی و نیکی تمایز قائل می شدند،رابرت گرستسته (Robert Grosseteste) زیبایی را به خدا نسبت می داد و می نوشت:چنانچه کسی خواهان دست یافتن به زیبایی و نیکی باشد، باید گفت که زیبایی و نیکی هردو یک چیز واحد است.خدای متعال نیکو نامیده می شودزیرا که به هر چیز هستی عنایت می کند و از آنجا که نیکوست ، پیوسته می افزاید ،تکامل    می بخشد و محفوظ نگاه می دارد اما خدای متعال همزمان ، در هر چیزی زیباست و این چیزها خواه به تنهایی و خواه در کنار هم زیبا هستند.[۵]از منظر متفکران قرون وسطی، زیبایی کامل و ماورای طبیعی ، خداست و شناخت زیبای کامل ومطلق ما را به عقل نزدیک می کند.

در دورا ن جدید نیز برخی از تعاریف حکمای باستان درباره زیبایی و هنر مورد استفاده قرار گرفت .به عنوان مثال در نظر باوم گارتن(Baum Garten) که بنیانگذار زیبایی شناسی خوانده               می شود،زیبایی با توازن بین نظام اجزاء نسبت دارد و عالیترین تحقق زیبایی در طبیعت است و تقلید از طبیعت عالیترین مسئله هنر است.[۶]

پس از رنسانس، انسان به عنوان محور هستی مطرح شد.از این رو نگاه به زیبایی نیز تغییر یافت.این تغییر نگرش بدان معنا بود که سه حوزه حقیقت، نیکی و زیبایی از یکدیگر جدا و مستقل شدند.

ایمانوئل کانت فیلسوف معروف آلمانی که نظریات او درباب زیبایی  تا روزگار ما نیز تأثیرگذار      بوده اند، زیبایی را اینگونه تعریف می کند:

“زیبا آن است که لدتی را بیافریندرها از بهره و سود، بی مفهوم و همگانی که چون غایتی بی هدف باشد.”  

کانت میان امر مطبوع، امر خیر و امر زیبا تفاوت قائل می شود و بدین شیوه  میان هنر و اخلاق جدایی می افکند.[۷]البته در میان اندیشمندان این دوره بودند کسانی که منظور از هنر را “نیکی” می دانستند و میان هنر و اخلاق پیوند برقرار می نمودند.زولتسر(۱۷۲۰-۸۹) می گوید:تنها آن چیز که متضمن خوب است،می تواند به عنوان زیبا شناخته شود.به عقیده او هدف تمام زندگی بشریت، خوبی حیات اجتماعیست ، این خوبی ، از راه آراء و تدابیر اخلاقی به دست می آید و هنر بایستی تابع این مقصد باشد.زیبایی آن است که این آراء و تدابیر را برانگیزد و تربیت کند.[۸] مندلسن(۱۷۲۹-۸۶) نیز همین عقیده را دارد. به عقیده وی هنر زیبایی را که با احساس مبهمی ادراک می گردد، به مرحله شیئی حقیقی و خوب ترفیع می دهد. لیکن منظور از هنر ، کمال اخلاقی است.

جریانات ادبی در دوران پس از روشنگری یعنی قرون هفدهم و هجدهم نیز از این اندیشه ها درباب هنر و اخلاق متأثر بودند.کلاسیک ها شاعران و نویسندگان را دعوت می کردند تا آثار خود را در خدمت اجتماع و اخلاق و پیشرفت اندیشه بشری بگمارند و هنر را وسیله ای برای راهبری بشر      می دانستند.اما در مقابل این گروه و اندیشه آنان در همین دوران نظریه ای مطرح گردید که بیشتر در مکتب پارناس نمود پیدا کرد.بنجامین کنستان نخستین کسی است که در یادداشت های خود در فوریه سال ۱۸۰۴ هنر را برای هنر و بدون هدف توصیف می کند.[۹] حداقل دو شرط از چهار شرطی که کانت برای زیبایی بیان کرده بود،بنیان و اساس عقیده “هنر برای هنر” بود.یکی از شرایط زیبایی از نظر کانت آن بود که لذت حاصله از درک شیئی خالی از هرگونه نفع و غرض باشد.شرط دیگر آن بود که غائیت بدون غایت باشد.یعنی متناسب بودن یک اثر با مقصود، بی آنکه هدف و غایتی در میان باشد.[۱۰]

بندتو کروچه فیلسوف ایتالیایی نیز  در کتاب خود با عنوان کلیات زیبایی شناسی می کوشد تا میان اخلاق و هنر تمایز قائل شود. او هنر را شهود معنا می کند اما مراد او از شهود متفاوت از آن چیزی است که عرفا بدان معتقدند.او در این باره می نویسد: این تعریف که هنر عبارت از شهود است متضمن یک نفی دیگر نیز هست.به این معنی که اگر هنر را شهود بدانیم و اگر شهود را معادل معنی اصلی کلمه تئوریا به معنای تماشا و مشاهده تلقی کنیم، نمی توانیم بگوییم که خاصیت هنر سودمند بو.دن آن است ، زیرا نتیجه ای که از یک چیز سودمند حاصل می شود،بالنتیجه جلب لذت و دور کردن رنج است.و حال آنکه هنر ذاتا هیچ ارتباطی با مفید بودن و یا با خوشی و رنج ندارد.[۱۱] کروچه سپس به شکلی واضح تر جدایی هنر را از عمل اخلاقی بیان می کند: این تعریف که هنر عبارت از شهود است،متضمن نفی سوم هم هست.به این معنی که هنر یک عمل اخلاقی نیست .اخلاق یک نوع عملی است که هرچند با لذت و سودمندی و رنج ملازمه دارد ولیکن عین چیز سودمند یا لذت بخش نیست بلکه در یک دایره معنوی بالاتری دور می زند و حال آنکه شهود یک عمل نظری و بنابراین نقطه مقابل کار عملی است.[۱۲] کروچه اراده نیکو را شرط هنرمندی نمی داند و لذا قضاوت اخلاقی را درباره آن     نمی پذیرد.

بنابر آنچه گفته شد می توان رویکرد متفکران غربی را نسبت به مقوله اخلاق و هنر و رابطه آنها با یکدیگر به دو دسته تقسیم نمود. برخی از این متفکران تنها بر وجهه لذت جویی هنر تأکید می کنند و  زیبایی را  از نیکی و اخلاق جدا می دانند .اما برخی دیگر اخلاق را با هنر مرتبط می دانند و معتقدند هنر یکی از وسایل ارتباط انسانها با یکدیگر  و از موجبات ترقی آنها یعنی پیشرفت به سوی کمال است،و از این رو  هنر نمی تواند بی هدف باشد و رسالت دارد [۱۳]. تولستوی در کتاب” هنر چیست؟” فصلی را به محتوای اثر هنری اختصاص می دهد و می نویسد هنر واسطه انتقال احساسات میان نسل های مختلف است و ارائه احساسات بهتری که برای نیکبختی بشر کاربرد داشته باشند، رسالت هنر است.بنابر این هراندازه محتوای هنر بهتر باشد ، به همان نسبت نیز این رسالت را بهتر انجام می دهد. تولستوی ارزیابی این احساسات خوب و بد را بر عهده شعور دینی می گذارد.[۱۴]تولستوی در باره مسخ هنر نیز به موضوع اخلاق می پردازد و می نویسد: نتیجه ارتباط غلط هنر با جامعه آن است که چون افراد طبقات عالیه بیش از پیش به تضاد بین زیبایی و خوبی برخورده اند،زیبایی را به عنوان کمال مطلوب شناخته اند و بدینسان خود را از چنگ تقاضاهای اخلاق رها کرده اند.این افراد به جای آنکه هنر خود را کهنه و منسوخ بدانند،اخلاق را منسوخ می دانند.[۱۵]او افرادی همچون اسکار وایلد را که با نفی اخلاق و ستایش هرزگی و فسق آن را به عنوان موضوع و مایه آثار خود برگزیده اند ،نکوهش    می کند.

درباره زیبایی و هنر اندیشمندان و فلاسفه اسلامی نیز سخن گفته اند.و زیبایی را به زیبای مطلق نسبت داده اند. فارابی در این باره می نویسد:

“جمال و بهاءو زینت در هر موجودی به این است که برترین وجود ممکن درباره او اعطاء شده باشد و به کمالات ممکن وجودی نایل شود.و چون بیان شد که وجود موجود نخست،برترین موجودات است،بنابراین،جمال و زینت وی،هر نوع زیبایی و زینتی را در پرتو خود محو می نماید.و همین طور است وضع جمال و بهاء ذاتی او که وجود آنها وجود ذاتی و از راه تعقل او است ذات خود را.[۱۶]

هنر در نزد عرفا و اندیشمندان  ایرانی معنایی فراتر از معنای امروزین آن داشته است و در سخن برخی از متفکران ایرانی معنای هنر با سجایای اخلاقی یکسان گرفته شده است.فردوسی در اشعار خود، هنر را شجاعت می داند و حافظ نیز تقوی و دانش را هنر می شمارد:

تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافریست                       راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش

در ادبیات عرفانی نیز هنر به معنای کمال و تقوی و انسانیت است. مولانا می سراید:

چون غرض آمد هنر پوشیده شد                                     صد حجاب از دل به سوی دیده شد 

خواجه عبدالله انصاری نیز ، تزکیه را به هنری پاک کننده تعبیر کرده است:

،،و یزکیکم،، و شما را هنری و پاک می کند.[۱۷]

بنابراین روشن می شود که اندیشمندان مسلمان ، هنر را به معنای عام کلمه به کار برده اند و در تفسیر آن از لفظ جمال و حسن با استناد به حدیث نبوی “ان الله جمیل و یحب الجمال” بهره گرفته اند.که این الفاظ با هنر عام ارتباط می یابد و ارتباطی مستحکم با اخلاق دارد.اندیشمندان اسلامی اخلاق عالیه انسانی را نیز در شمار زیبایی قرار می دهند و معتقدند که زیبایی های معقول نیز به مانند زیبایی های محسوس و حتی بیشتر از آنها در انسان ایجاد لذت می کنند.[۱۸]علامه جعفری علت جدایی زیبایی از اخلاق را در نزد برخی از متفکران غربی ناشی از حس گرایی افراطی می داند که آنها کوشیده اند وجود هر چیز حتی زیبایی را در محسوسات ختم کنند.[۱۹]حال آنکه به اعتقاد وی، حقیقت زیبایی امری معقول است.شهید مطهری نیز معتقد است که اخلاق مربوط به روح زیباست[۲۰] و باید حس زیبایی  را در بشر پرورش داد،چراکه چنانچه بشر زیبایی مکارم اخلاق و اخلاق کریمانه و بزرگوارانه را حس کند، دروغ نمی گوید و خیانت نمی کند. علت اینکه بعضی افراد دروغ می گویند این است که زیبایی راستی را درک نکرده اند ، علت اینکه بشر خیانت می کند ، این است که زیبایی امانت داری را درک نکرده است . باید ذوق زیبایی او را پرورش داد تا گذشته از زیبایی های محسوس ، زیبایی های معقول ومعنوی را هم درک کند.

 مطهری  به جنبه های ذوقی ولذت بخش هنر نیز توجه نموده است.به اعتقاد وی انسان از راه هنر است که احساسات وعواطف وادراکات و آرزوهای خود را به نمایش می گذارد.در باور مطهری زیبایی برای انسان موضوعیت دارد.[۲۱] لذتجویی از عوامل توجه انسان به زیبایی است . انسان زیبایی های طبیعت را دوست دارد و ازدیدن آب صاف وزلال ، دریا ، منظره های خیلی عالی ، طبیعی ، آسمان ، افق وکوه ها لذت می برد. این لذت فراتر از لذت جسمانی است. لذت روحانی با فکر و تامل توام است واختصاص به اشخاص تعلیم یافته ، متفکر و سعادتمند دارد.

 در تفکر اسلامی جهان جلوه و مشکات انوار الهی است و هنرمند مسلمان نیز از این منظر به هستی می نگرد و لذا صنعتگری است که هم عابد است و هم زایر[۲۲] و از این روست که هنر اسلامی عاری از خاصیت مادی طبیعت است.تفکر توحیدی و تنزیهی در نقوش و ابعاد هنر اسلامی متجلی است.از این رو هنر اسلامی هنری است هدفمند _نه صرفا هنر برای هنر- و می کوشد تا مخاطبش را  از جلوه های محسوس به معقول و از کثرت به وحدت ببرد و به تعبیر علامه جعفری “هنر برای انسان در حیات معقول” است که با اخلاق پیوسته است .[۲۳]  

منابع و مآخذ:

۱-  احمدی ، بابک، حقیقت و زیبایی،تهران، نشر مرکز،۱۳۷۴

۲-  اکو امبرتو،زیبایی و هنر در قرون وسطی،ترجمه فریده مهدوی دامغانی،تهران، تیر،۱۳۸۱

۳-  تولستوی،لئون، هنر چیس؟ ترجمه کاوه دهگان ،تهران،امیرکبیر ،۱۳۵۲

۴-  جعفری، محمدتقی،زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام،تهران، موسسه تدوین و نشرآثار علامه جعفری،۱۳۸۱

۵-  سید حسینی،رضا،مکتب های ادبی جهان، تهران، آگاه،۱۳۷۱

۶-  کروچه ،بندتو،کلیات زیبایی شناسی، ترجمه فؤاد روحانی،تهران،انتشارات علمی فرهنگی،۱۳۸۱

۷-  مددپور،محمد،حکمت معنوی و ساحت هنر، تهران ،حوزه هنری،۱۳۷۱

۸-  مطهری ، مرتضی، فلسفه اخلاق ، تهران ، انتشارات صدرا،۱۳۷۲