آیت الحق دکتر سید سلمان صفوی
همه معارف عرفان اصیل اسلامی ریشه در قرآن و روایات معصومین(ع) دارد.
ریاضات در عرفان و تصوف ناب اسلامی بر اساس آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم السلام) است. ریاضات در عرفان عبارتند از: «تهجد»، «ذکر»، «صمت»، «جوع» و «خلوت».
صمت و جوع و سهر و عزلت و ذکری به دوام ناتمام جهان را کند این پنج تمام
هر پنج رکن ریاضات عرفانی از قرآن کریم و روایات اخذ شده اند که مختصراَ بیان می نمایم.
رکن اول؛ تَهَجُد: «وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسى أَن یَبعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحمُوداً» (سوره اسراء: آیه ۷۹): «و قسمتی از شب را بیدار و متهجّد باش و نماز شب خاصّ تو است. باشد که خدایت به مقام محمود مبعوث گرداند». «تهجد» در اصطلاح عرفا؛ شب زنده داری است به ترتیل قرآن کریم، نماز شب، مناجات، استغفار، ذکر، محاسبه و مؤاخذه نفس که از امور مهم سیر و سلوک عرفانی است. ابوطالب مکی از این طایفه چهل نفر از تابعین رسول الله(ص) را برشمرده که نماز بامداد را به وضوی شبانگاه گزارده‌اند. (ابوطالب مکی، قوت القلوب، جلد۱، ص۷۳٫ «ذکر من روی عنه انه احیا اللیل کله» – کاشانی، عزالدین محمود، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ص۳۱۴)
«اقلّ مستحبات آن است که قیام شب از یک ششم شب کمتر نباشد و باید دانست که توفیق برخاستن در شب از حضرت عزّت است تا ظن نبری که طالب به طلب مطلوب می‌رود، بلکه تا مطلوب اصلی جمال خود در درون دل با ایمان سالک متجلی نشود، شعله آتشِ شوقِ برخاستن در شب از اندرون سالک برنخیزد. چون این اشارت به سمع دل رسد نفس موافق را بیدار کند، نفس از سر عزّت و (حزّت) و طلب طرب بر بساط انبساط قدم نهد و در مناجات با حضرت محبوب گوید: ای شمع وصال بیفروز که پروانه‌ها سرگردانند. بدین شیوه سالک غم‌های دیرینه دل را عرضه می دارد». (سهروردی، شهاب الدین ابوحفص عمر. عوارف المعارف. ص۱۴۷)
«کسانی‌که از مقامات دین به جایی رسیده‌اند؛ همگی از شب خیزها بوده‌اند و از غیر آنها دیده نشده است. فضیلت تهجد و قیام لیل و گریه و ندبه از خوف و شوق او جل جلاله و نماز شب را اگر بخواهی؛ آیات و اخبار وارده در این باب کفایت می‌کند». «طبق روایت؛ مغبوض ترین خلق نزد خدا کسی است که شب چون مُرداری بیفتد و روز را به بطالت و تنبلی بگذراند». (ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا. سیر الی الله. ص۱۰۶)
رکن دوم؛ ذکر: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللهِ أَلا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلُوب» (سوره رعد: آیه ۲۸). «وَ اذکُر رَبَّکَ فی نَفسِکَ تَضَرُّعاً وَ خفیهً». (سوره اعراف: آیه ۲۰۵): «خدای خود را با تضرع و پنهانی یاد کن». «ذکر» یکی از اصول مهم طریقت است که ماخوذ از قرآن کریم است. تمام اذکار طرق صوفیه بر اساس اسماءالحسنی است که در قرآن ذکر شده، مانند ذکر «الله»، «لا اله الا الله»، «حی»، «قیوم»، «هو»، «سبحان الله»، «رب»، «الحمدلله»، «استغفرالله»، «ذکر یونسیه» (لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین)
امام علی(ص) فرمودند: «اَلذِّکرُ یونِسُ اللُّبَّ وَ یُنیرُ القَلبَ و َیَستَنزِلُ الرَّحمَهَ»(آمدی. غررالحکم. جلد ۲٫ ص۶۶٫ ح۱۸۵۸): «یاد خدا عقل را آرامش مى دهد، دل را روشن مى کند و رحمت او را فرود مى آورد». «اُذکُرُوا الله ذِکرا خالِصا تَحیَوابِهِ أَفضَلَ الحَیاهِ و َتَسلُکوا بِهِ طُرُقَ النَّجاهِ»(مجلسی. بحارالأنوار. جلد ۷۸٫ ص۳۹٫ حدیث ۱۶): «خدا را خالصانه یاد کنید تا بهترین زندگى را داشته باشید و با آن راه نجات و رستگارى را بپیمایید».
رکن سوم ریاضت، صمت(سکوت، خاموشی): در دو داستان مریم و زکریا در قرآن کریم «سکوت» مطرح شده است. در ماجرای بارداری معجزه آسای حضرت مریم(س) خداوند به ایشان دستور «نـذر سکوت» داد: «فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحمَنِ صَومًا فَلَن أُکَلِّمَ الْیَومَ إِنْسِیًّا» (سوره مریم: آیه ۲۶). خداوند در آیه ذیل به حضرت زکریا دستور سکوت داد: «قَالَ رَبِّ اجعَل لِی آیَهً قَالَ آیَتُکَ أَلا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَ لَیَالٍ سَوِیًّا» (سوره مریم: آیه ۱۰): «گفت پروردگارا نشانه اى براى من قرار ده فرمود نشانه تو این است که سه شبانه [روز] با اینکه سالمى با مردم سخن نمى گویى».
امام علی(ع) فرمودند: «لا عباده کالصمت»: «هیچ عبادتی مانند خاموشی نیست». «من صمت سلم»: «هر که خاموش باشد؛ سالم مانَد». (شرح فارسی خوانساری بر کتاب غررالحکم و دررالکلم امدی. جلد ۶. ص۳۵۱. حدیث۱۰۴۷۱ – جلد ۵. ص ۴۶۶. حدیث ۹۲۰۴)
رکن چهارم؛ جوع(گرسنگی اختیاری): روزه افضل اصناف گرسنگی اختیاری(جوع) است که دستور آن در قرآن کریم صادر شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(سوره بقره: آیه ۱۸۳): امام علی(ع) فرمودند: «نعم عون الورع التجوع»: «گرسنگی اختیاری خوب یاوری برای پارسایی است». (آمدی. غررالحکم. جلد ۶٫ ص۱۶۳)
رکن پنجم ریاضت: خلوت: «خلوت» اصنافی دارد مانند اعتکاف و چله نشینی. در ماجرای مریم و زکریا خدا دستور به خلوت نشینی و اعتکاف به مریم و زکریا داد. و در ماجرای موسی خدا دستور چهل شبانه روز خلوت نشینی به موسی داد که مبنای خلوت نشینی عرفان و تصوف شده است. خداوند وعده‌ای به حضرت موسی داد و در مدت چهل روز او را به میقات خود فراخواند: «فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أربَعینَ لَیلَه.» (… تا آن که زمان وعده به چهل شب تکمیل شد …) (اعراف/ ۱۴۲) و موسی(ع) در میقات پس از چله نشینی با خدا ملاقات نمود. خلوت نشینی حضرت محمد(ص) در غار حرا نیز که مشهور است. امام علی(ع) فرمود: «ملازمه الخلوه داب الصلحا»: «ملازمت خلوت نشینی؛ عادت و شان صالحان است». (غررالحکم، ج۶، ص ۱۲۴)
در سیر و سلوک عرفانی، چلّه‌نشینی، مراقبت خالصانه چهل روزه از خویشتن است تا از این طریق باطن سالک به آمادگی لازم جهت دریافت حکمت ناب الهی از طریق کشف و شهود قلبی نائل شود. «مَن اَخلصَ العِبادَه لله اربَعینَ صَباحاً ظَهَرَت یَنابیعُ الحِکمَه مِن قَلبِهِ عَلی لِسانِهِ.»( بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۳۲۶): «هر کس چهل روز به خاطر رضای الهی خلوت گزیند، چشمه های حکمت بر قلب و زبانش جاری می‌شود». «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنتُم عَاکِفُونَ فِىَ المَسَاجِدِ تِلکَ حُدُودُ اللهِ فَلاَ تَقرَبُوهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُم یَتَّقُونَ» (سوره بقره: آیه ۱۸۷): «سپس روزه را تا شب تکمیل کنید. و در حالى که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید. این مرزهاى الهى است، پس به آن نزدیک نشوید. خداوند این چنین آیات خود را براى مردم روشن مى سازد، باشد که پرهیزگار گردند».
«اعتکاف» از ارکان مهم ریاضت های عرفان اسلامی است. در سیر و سلوک عرفانی؛ اعتکاف، حداقل سه روز مراقبت خالصانه از خویشتن است تا از این طریق باطن سالک از طریق دل، به آمادگی لازم برای دریافت حکمت ناب الهی نائل شود. «اعتکاف در اصل به معناى محبوس ماندن و مدت طولانى در کنار چیزى بودن» است و در اصطلاح شرع؛ توقف در مساجد براى عبادت است که حداقل آن سه روز است وشرط آن روزه داشتن و ترک برخى دیگر از لذایذ است. این عبادت اثر عمیقى در تصفیه روح و توجه مخصوص به پروردگار دارد.
روایات متعددی در اهمیت و تاثیر «اعتکاف» از معصومین(علیهم السلام) صادر شده، مانند: «مَنِ اعتَکَفَ إیمانا وَ احتِسابا غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ»: «همه گناهان گذشته کسى که از روى ایمان و براى رسیدن به ثواب الهى معتکف شود ، آمرزیده مىشود». (کنزالعمّال. حدیث ۲۴۰۰۷)