مجموعه قرآن شناسی، دوره اول با شش عنوان تالیف دکتر سید سلمان صفوی، رییس آکادمی مطالعات ایرانی لندن منتشر شد.
مجموعه قرآن شناسی با روشی اجتهادی و نو به تفسیر ساختاری قرآن و شبکه مفاهیم کلیدی قرآن با متدلوژی ساختار شناسی و سمنتیک پرداخته است.
این مجموع شامل تفسیر ساختاری سوره حمد است که با روش ساختار شناسی تفسیر اجتهادی عصری شده است. و پنج عنوان کتاب مفاهیم کلیدی قرآن به نام های «مهر تابان: بسم الله الرحمن الرحیم»، «توحید الهی»، «صراط مستقیم»، «نهضت انبیا» و «دعا در قرآن» است که با روش معنا شناختی تالیف شده است. دکتر صفوی که قبلا «دانشنامه معاصر قرآن کریم»(تهران، ۱۳۹۶) را منتشر نموده است، در مقدمه کتاب دعا روش تالیف این مجموعه را تبیین کرده است و گفته است، قرآن کریم کلام خدای یگانه است که برای هدایت بشر بر حضرت محمد مصطفی(ص) وحی شده است. قرآن داری مفاهیم کلیدی است که به صورت شبکه ای به هم مربوط است. فهم قرآن مبتنی بر فهم واژه های کلیدی قرآن است، لذا سلسله مباحث شبکه مفاهیم کلیدی قرآن کریم برای فهم سریع و آسان قرآن با تکیه بر منابع تفسیری معتبر با نگاه کل-نگر(سینوپتیک) و تکنیک «دور هرمنیوتیکی» تحلیل شده تا چراغ راهنمای زندگی جوانان خداجو باشد. «دور هرمنیوتیکی» یعنی ارجاع جزء به کل و کل به جزء.
جهان بینی قرآنی از ارتباط درونی و انسجام کلمات کلیدی قرآنی و ارتباط میدانهای معنی شناسی کلمات استخراج میشود. واژگان قرآنی، حاصل جمع کلمات یا مجموعه ای اتفاقی و تصادفی شماری از کلمات بدون نظم نیست، بلکه بدین معناست که پیوسته مجموعه کلماتی که از جهات گوناگون لایه ها و ساحتهای مختلفی تشکیل داده اند و در جاهای متعدد در تعامل با یکدیگرند؛ با تشکیل شبکه ای از ارتباطات گوناگون، سیستم زنده و پویای دین اسلام را نشان میدهند.
فهم قرآن با روش تفسیر متوالی آیات بر أساس واژگان هر آیه کافی نیست. بلکه تفسیر آیات بر اساس فهم شبکه مفاهیم کلیدی قرآن با توجه به سیاق آیات و تناسب و تعامل متوالی و متناوب آیات، اجمال و تفصیل، لف و نشر واژه های اصلی در کل قرآن و فراگفتمان های قرآنی ممکن میشود. «متادیسکورس» یک اصطلاح در «تحلیل گفتمان» است و یک رویکرد نسبتا جدید در تحلیل متن است که بیان ارتباط منطقی معنایی بین «مقوله های اصلی» متن(قرآن) است. و به صراحت به کارکرد گفتمان و مراحل مختلف آن در متن اشاره می نماید. و به اطلاعات مربوط به موضوع در قسمت های دیگر متن اشاره می کند.
مجموعه قرآن شناسی در شش جلد دارای چاپ نفیس و در یک قاب رنگی مزین به طرح گل و بلبل است از سوی انتشارات سلمان آزاده در تهران منتشر شده است.
در باب کتاب «مهر تابان: بسم الله الرحمن الرحیم» رییس آکادمی لندن نوشته است: دروازه گنج دانش نسبت به ایزد یکتا، آیه طلایی«بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم» است که کلام الله مجید و سوره حمد با آن آغاز شده و مهمترین سند حقیقت اسلام رحمانی و مجموعه تعالیم اسلام ناب محمدی است. «بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ» بیان «فراگفتمان» تجلی اسمایی خداوند در هستی است. «بسم الله الرحمن الرحیم» از جهت معنا شناسی (سمانتیک) در رابطه معنایی با توحید الهی، خلقت، هستی، معاد و اسما الحسنی است. بسم الله الرحمن الرحیم، معنای مرکزی قرآن است. با توجه به جهت معنی شناسی آن، جهان انعکاس مِهر خدا است و همه اجزا و ارکان کاینات بسوی خدا حرکت می نمایند. خدای یگانه، آفریدگار، پروردگار، مالک، معبود و فرمانروای مهربان جهان است. او با مِهر جهان را خلق نموده است و با همه مردم به عنوان مخلوقاتش فارغ از پسوندهای ایمانی، ملیتی و نژادی با رحمانیت برخوردار می نماید. اما با خدا پرستان رابطه ویژه وجودی و عشقی دارد. عاشقان او را دوست دارند و او نیز آنها را دوست دارد. رابطه خدا با جهان و مردم رابطه عاشقانه عموم و خصوص من وجه است.
فصول کتاب عبارتند: طلیعه، تحلیل «بسم الله»، آرای مفسران، تاویل «بسم الله»، تفسیر روایی «بسم الله»، تجلی «بسم الله» در شعر عرفانی فارسی، تجلی «بسم الله» در خوشنویسی اسلامی، منـابع، نمایـه.
در باب کتاب «توحید الهی در قرآن» صفوی نوشته است: در دوره سیطره کمیت، بحران معنویت، اضطراب و افسردگی در زندگی مدرن،بشر بیش از هر زمانی به بازشناسی ایزد یکتا، پروردگار جهان و دوست شفیق انسان به دور از خرافات و کج فهمی نیاز دارد. بهترین منبع خداشناسی عالمانه، قرآن، کلام حضرت حکیم کل است که حق است و انسان را به حقیقت، معرفت، تعقل، عشق و بصیرت دعوت می نماید. خدای قرآنی، بخشنده، مهربان، نور الانوار، علت فاعلی، علت مبقیه و علت غایی جهان است. او دوست و یاور انسان است. خدا ازلی و ابدی، حیّ وقیّوم و دانا به همه امور جزیی و کلی است. همه جهان ماهیت از اویی و به سوی اویی دارد. او فرمانروای عادل، علیم و مطلق جهان است. اوست خدایى که غیر از او معبودى نیست. اوست خدایِ آفریدگارِ نوسازِصورتگر که بهترین نام ها و صفات از آن اوست و هر آنچه در آسمانها و زمین است همگی تسبیح او را مى گویند.
فصول و عناوین کتاب عبارتند: تعریف توحید، توحیـد نظری، توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحیـد افعالی، توحیـد عملی، «الله» در قرآن کریم، توحیـد قرآنـ، پیام {بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم}، پیام توحیدی سید آیات قرآن (آیت الکرسی)، نور از نگاه قرآن، پیام سوره توحید، مراتب توحید، توحیـد ربوبیت، توحیـد الوهیت، توحیـد اسماء و صفات، وحدت صـمدی
، برهان های قرآنی پیرامون توحید شناسی، وجوه خداشناسی قرآنی، توحید قرآنی در ادبیات فارس، توحید قرآنی در عرفان و فلسفه اسلامی، منابع، نمایه آیات، نمایه اعلام، نمایه مفاهیم.
در باب کتاب «نهضت انبیا» صفوی نوشته: بعثت و نهضت انبیا از مفاهیم کلیدی قرآن و گفتمان های اصلی کلام الله مجید است. به گواهی تاریخ أساس دعوت پیامبران بر حکمت، معرفت، اخلاق، معنویت و عشق بوده است. نهضت انبیای الهی نقش اساسی در شکل گیری فرهنگ و تمدن جهانی داشته است.در این کتاب فلسفه و اهداف بعثت و نهضت انبیا بر اساس گزارش کلام الله مجید در سه فصل تبیین شده است. مهمترین هدف متافیزیکی نهضت انبیای الهی دعوت به معرفت و معاشقه با حضرت حق است و مهمترین هدف اجتماعی آن برقراری قسط و عدالت اجتماعی است و مهمترین هدف فردی آن انسان سازی توحید است. ساختن انسان سالم که قوای جسمی، عقلی و قلبی او رشد متعادل و متناسب با استعدادهای خود را بالفعل گرداند. ساختن انسانی اخلاقی، اجتماعی و معنوی که روابط سازنده و بالنده با «جامعه»، «خدا»،«طبیعت» و «خود» داشته باشد. فصول و عناوین کتاب عبارتند: فصل اول ـ نهضت انبیا، تعریف اصطلاح بعثت، اهداف بعثت، نام پیامبران در قرآن، علل بعثت، حکمت ایجاد خلقت، روش حکیمانه پیامبران، نبوت، نبوت خاصه و عامه، عصمت انبیا، منشا عصمت، دلیلهای عصمت، دلایل قرآن عصمت انبیا، دریافت وحی، معجزههای انبیا، فصل دوم ـ خاتمیت حضرت محمد (ص) و اسلام، فصل سوم ـ وحدت متعالی ادیان و خاتمیت رسول احمد، تعریف وحدت ادیان الهی، نام احمد نام جمله انبیاست، اسلام بمثابه تنها صراط مستقیم، تعریف نسخ، ادله نسخ مذاهب، دیدگاه محی الدین ابن عربی، دیدگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، حقوق مدنی مذاهب، دیدگاه جلال الدین مولوی، فرجام سخن، منابع ، نمایه آیات، نمایه اعلام، نمایه مفاهیم.
در باب کتاب صراط مستقیم، صفوی نوشته: «صراط مستقیم» از گفتمان های اصلی قرآن و شاهراه حقیقیت است که از منظر معنی شناسی در یک سوی آن مبدأ متعالی و در دیگر سو انسان قرار دارد. «صراط مستقیم» طریق صعود و بازگشت انسان به اصل متعالی خویش و اصطلاحاً «قوس صعود» است. انسان برای وصول و اتصال به مبدأ متعالی مقدس باید با گذر از دهلیزها و دوایر مختلف «ذکر»، «فکر»، «عمل» و «پرکسیس» سیر و سلوک نماید تا به «صراط مستقیم» واصل شود. نماد شامخ صراط مستقیم حضرت مولی الموحدین امام علی (ع) است. «صراط مستقیم» از جنسِ شدن و تحول جوهری وجود آدمی از حالت غفلت به مقام تَبَتُل تا مقام فنای فی الله و بقای بالله است. از مقامات تبتل تا فنا – پایه پایه تا ملاقات خدا. فصول و عناوین کتاب عبارتند: ساختار صراط مستقیم، آیات صراط مستقیم، راه انبیا، صدیقین، شهدا و صالحین، اعتدال و معرفت، اسلام محمدی، عمل به ارزشهای اسلامی، اجتناب از گناهان، حمایت محرمان، عدالت و وفای به عهد، مصالح عقلانی و وحیانی، شکر گزاری، اعتقاد به قیامت، پرستش و معرفت خدا، پیام قرآن، راه انبیا، عدالت، پایداری و بصیرت، تمسک به قرآن، معرفت قلبی، معرفت و عمل نورانی، عدالت خدا، مالکیت و قاهریت مطلق، پرستش، معرفت و عشق، تقابل نور و ظلمت، مقام قرب، ضیافت الله، مقام رضا، یمان و عمل صالح، استقامت در سلوک، مقام توکل، مقام جمع مطلق، راه مخصوص خدا، هدایت جامع و کامل، تجلی نور خدا در قلب، جمع بندی آیات صراط مستقیم، سالکان «صراط مستقیم»، صراط مستقیم، در حدیث و عرفان، منابع، نمایه.
در باب کتاب دعا در قرآن، صفوی نوشته: کلام الله مجید داری مفاهیم کلیدی است که به صورت شبکهای به هم مربوط است. فهم قرآن مبتنی بر فهم واژههای کلیدی قرآن است، لذا سلسله مباحث شبکه مفاهیم کلیدی قرآن کریم برای فهم سریع و آسان قرآن با تکیه بر منابع تفسیری معتبر با نگاه کلنگر(سینوپتیک) و تکنیک «دور هرمنیوتیکی» تحلیل شده تا چراغ راهنمای زندگی جوانان خداجو باشد. «دعا» از «فراگفتمانهای» قرآن کریم است. «دعا» تعامل معنوی دوسویه بین انسان و خدای یگانه، خالق و مخلوق، عابد و معبود وَ فقیر بالذات و غنی بالذات بر اساس معرفت و عشق است. «دعا» از یک سو طلب و نیاز وَ از سوی دیگر ناز و استجابت است. «آیه ۱۸۶ بقره» یکی از مهمترین آیات قرآن درباره دعا است: {وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ.}: «و هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند [بگو] من نزدیکم و دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا بخواند اجابت مى کنم ».{وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ }«پروردگارتان گفت : بخوانید مرا تا شما را پاسخ گویم.». فصل ها و عناوین کتاب دعا در قرآن: طلیعه، ارکان دعا، دعاهای قرآنی، سنت دعا، آداب دعا، فرجام سخن، منابع، نمایه آیات، نمایه واژه ها است.
در باب کتاب تفسیر ساختاری سوره حمد بیان شده: با توجه به فقدان روش «کل نگـر» در تفسیر مهمترین سوره قرآن کریم، سرانجام از پس از گذشت هزار و چهار صد سال از نزول قرآن کریم، با روش ساختارشناسی هرمنیوتیکی «ساختار سوره حمد» کشف شد .
کتاب «تفسیر ساختاری سوره حمد» شامل دو بخش اصلی و یازده فصل، ۳۶۱ صفحه و ۴۳ تابلوی خوشنویسی و تذهیب سوره حمد ار قرن ششم تا سیزدهم است: بخش اول «تفسیر ساختاری سوره حمد» و بخش دوم «تجلی هنری سوره حمد در هنر خوشنویسی، تذهیب و کتابت هنرمندان ایرانی طی هزار سال گذشته» است. بخش اول طی ۱۱ فصل به تبیین علمی متدولوژی تفسیر ساختاری اختصاص یافته و در فصلهای بعد به ترتیب به تفسیر سوره حمد شامل ترتیب و تسمیه نامهای سوره حمد، جامعیت سوره حمد از دیدگاه روایات، فضیلت و خواص سوره حمد، محتوای اجمالی سوره حمد، تحلیل سوره حمد بر اساس مجموعه آیات قرآن، ساختارشناسی سوره حمد با نمودارهای متعدد ساختاری، تناظر ساختاری سوره حمد و ساختار هستی، پاراللیسم سوره حمد با سوره صافات، ساختار سوره توحید، آرای مفسرین راجع به کلمات کلیدی سوره حمد و تأویلات سوره حمد از دیدگاه مفسران قرآن پرداخته¬ شده است.
در بخش دوم کتاب پس از تحلیل پیرامون اهمیت هنر کتابت، خطاطی، و تذهیب قرآن کریم؛ سبک¬های مختلف خطاطی سوره حمد، تذهیب¬های متعدد و متفاوت، کتیبه¬های افتتاح و اختتام قرآن کریم طی قرون¬ ۴۰۰ تا ۱۴۰۰ هـ.ق. با هدف نشان دادن «تجلی هنری سوره حمد» در طول قرن¬های متمادی در تـار و پـود وجود هنرمندان ایرانی به عنوان یکی از نمادهای شاخص فرهنگ و تمدن ایران زمین و هم¬چنین به تصویر کشیدن جنبه تجلی جمالی سوره حمد به صورت هنری و مکتوب به عنوان جنبه¬ قابل توجهی از فهم این سوره در بستر تاریخ هنری الهی ارائه شده است. آثار مذکور از سویی موجب حیرت انسان در مقابل عظمت جمال شناسی هنرمندان ایرانی میشود و از دیگر سو نشان دهنده میزان حضور، تأثیر و نفوذ سوره حمد در لطیف ترین و عالی¬ترین ابعاد شعور هنرمند ایرانی است. در این آثار «تجلی جمال الهی در ناسوت الهی» به نمایش در آمده است. تابلوهای خوشنویسی های سوره حمد از کتاب ارزشمند مصحف ایران عکس برداری شده است.
بر اساس رویکرد کل نگرانه(Synoptical Approach) و روش ساختارشناسی؛ سوره حمد بیانگر «دایره وجود» است که اجمالاً قوس نزول و صعود را تبیین کرده و متشکل از دو بلوک و سه بخش است. هر بخش متشکل از یک یا چند آیه است که با همدیگر وحدت موضوعی دارند.
در بلوک اول؛ در سیر اسماء الهی از «الله» به «رحمان»، «رحیم» و «مالک» (یا مَلِک) نوعی تنزل / نزول از مرتبه اعلای ذات الهی به مراتبی دیده می¬شود که با نظام آفرینش نسبت مستقیم دارند. [یعنی] «رحمان» به معنای «رحمتِ عام» است که شامل حال همه موجودات میشود و «رحیم» به معنای «رحمتِ خاص» است که خداوند به برگزیدگان خویش ارزانی می‌دارد. سپس شأن خداوند در مقام «مالک» یا «مَلِک» به تدبیر همه امورِ نظام آفرینش به دست او تعلق دارد. این اســم به یک معنا یک اسم الهی «فروتر/ نازل‌تر» است، زیرا برای ظهورِ کامل این ساحت خداوند، وجود «غیر» [خدا] نیز ضرورت دارد. بدین‌سان این اسم نیز همانند اسم «رحیــم» به افعال الهی تعلق دارد [صفت فعلِ الهی است]. بدین معنا سیر آیات یک تا چهار، نزول نظام آفرینش از مبدأ الهی را منعکس می‌سازد. سپس، نیمه دوم سوره فاتحه به عروج/ صعود از نظام مخلوق به مبدأ الهی مربوط میشود.
در آیه اول ترتیب و چینش سه اسم الهی در «بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم» را می‌توان اشارتی به مراتب ذات الهی در ارتباط با نظام آفرینش دانست: «الله»(خدا) اشاره به ذات، مبدأ یا «خود» [حضرت حق] است. «رَحمَن»(بخشاینده و مهرگستر) اشاره به توحید صفات خداوند است و «رَحِیــم»(مهربان) اشاره به توحید افعال خداوند دارد.
در بلوک اول؛ جهان لاهوت و نزول تجلیات او به مراتب پایین¬تر ترسیم شده و در بلوک دوم؛ برهان امکان فقری و حیثیت ربطی یا «رابطه فقری» «یَا اَیُّهَا النَّاس أَنتُمُ الفُقَراء اِلیَ الله وَ اللهُ هُوَ الغَنِیُّ الحَمِید»(سوره فاطر: آیه ۱۵) جهان ناسوت با جهان لاهوت بیان شده است. رابطه این دو جهان که دارای مبدأ واحد است بر اساس مشکک بودن مراتب وجود یا مراتب نـور (اَللهُ نُورُالسَّمَوَاتِ وَالاَرضِ) یا تجلیات «بود» به صورت «نمود» است (لا اله الا الله. لا اله الا هو). به هر حال این آیات بیان می¬کند که عالم وحدت الهی و عالم کثرت در رابطه با یکدیگرند و کثرات در نهایت به امر قدسی واحد که حضرت «الله رحمن رحیم» است باز می¬گردند.
بلوک اول؛ ماهیت از اویی و به سوی اویی جهان را بیان می¬کند. (اِنَّا ِللهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُون). بلوک دوم؛ طریقت سیر الی الله را بیان می نماید که مترتب است بر معرفت فقه النفس، توحید عبادی و توحید عملی. مدل سیر الی الله و ارزش¬ها و هنجارهای سیر الی الله که «صراط مستقیم» است؛ بر سنت و سیره انبیا، صدیقین، شهدا و صالحین مبتنی است که خدا به آنها نعمت لقای الهی و عمل توحیدی را چشانده است. سیره و سنت انبیا در حوزه متافیزیکی دعوت به یکتاپرستی و توحید الهی نظری و عملی است و در حوزه اجتماعی اقامه عدل و قسط اجتماعی است. «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الکتَابَ وَ المِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالقِسْطِ وَ أَنزَلْنَا الحَدِیدَ فِیهِ بَأسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعلَمَ اللهُ مَن ینصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالغَیبِ إِنَّ اللهَ قَوِی عَزِیزٌ»(سوره حدید: آیه ۲۵) بخش دوم(اِیَّاک نَعبُدُ وَ اِیَّاک نَستَعِینَ) که حلقه وصل و پارالل بخش یک و دو است؛ توحید عبادی و عملی است که گوهر دین و جوهره اصلی پیام سوره حمد و قرآن کریم است.
سید سلمان صفوی، تحصیل کرده حوزه علمیه قم تا مرحله اجتهاد، دارای دکترای فلسفه دین و فوق دکترا فلسفه هنر از دانشگاه لندن، موسس درس شیعه شناسی سواس، دانشگاه لندن، سر دبیر مجله بین المللی ترانسندنت فیلوسوفی، برنده جایزه جهانی کتاب سال، و نویسنده کتب و مقالات متعدد در حوزه قرآن شناسی، فلسفه، عرفان و روابط بین الملل به زبان فارسی و انگلیسی است.