دکتر حسن سید عرب
عضو هیات علمی دانشنامه جهان اسلام
استاد ابراهیمــی دینانــی، ســرآمـد سهروردی‌پژوهان معاصر است ودر توجه به اندیشه‌های سهروردی، در کارنامه ایشان ویژگی‌هایی هست که در مقایسه با نمونه‌های آن بی‌نظیر است.
کلید واژگان:دینانی، سهروردی، اسلام، فلسفه، حکمت، اشراق.
***
توجه به نوشته‌ها و آثار سهروردی در ایران معاصر، تفاوت‌های عمده‌ای با رویکرد قدما دارد. آنها در بررسی اندیشه‌های سهروردی وحدت نظر قابل تأملی داشته‌اند که این شاخصه در نوشته‌های آنها پیداست. برای مثال شهرزوری و قطب‌الدین شیرازی در شرح یکی از مهم‌ترین نوشته‌های سهروردی به نام «حکمت الاشراق» وحدت رویه‌ای مشابه دارند؛ به گونه‌ای که هردوی آنها سهروردی را حکیم، عارف و منطقی می‌دانند. صرف‌نظر از اینکه چنین توجهی به سهروردی در آثار این دو شارح بزرگ، شباهت‌ها و تفاوت‌های بسیار دارد اما آنچه در این‌باره و در این نوشته مورد توجه است، این است که قدما در معرفی اندیشه و شخصیت سهروردی از یک شاخصه استفاده می‌کرده‌اند و آن این بوده که او را حکیم و عارف و منطقی می‌دانستند.
در بررسی‌های سهروردی‌پژوهی معاصر، وحدت رویه قدما در نظر به سهروردی از میان رفته است. امروزه دوستداران اندیشه سهروردی از چند منظر تخصصی به او نگاه کرده و تنها از همان منظر سعی در اثبات شاخصه اصلی اندیشه او دارند.
به طور کلی ۳ روش مهم در توجه به سهروردی هست که تفصیل هر یک از آنها نیاز به نوشته‌ای جداگانه دارد اما به اجمال می‌توان گفت که این روش‌ها عبارتند از:
۱ – سهروردی یکی از فیلسوفان و حکیمان بزرگ مسلمان است و می‌توان او را مؤسس دومین حوزه فلسفی در اسلام با عنوان «حکمت اشراق» نامید.
۲ – سهروردی یکی از منطق دانان بزرگ عهد اسلامی است که توانسته حکمت اشراق خود را بر اساس همان منطق استوار کند. ابداع‌های او و نیز نقد به نظام منطقی ارسطو توانسته از وی چهره‌ای قابل توجه در منطق ارائه کند.
۳ – سهروردی، صوفی و عارف بوده و آنچه به عنوان حکمت و فلسفه در اندیشه او دیده می‌شود، ناظر به تهذیب و مراقبت‌های صوفیانه وی است و در حقیقت، کلمه اشراق مسبوق به‌گونه‌ای خاص از عرفان و تصوف نزد سهروردی است. اینکه وی در سلسله معنوی خود از بزرگان صوفیه یاد می‌کند، دلیل اثبات این مدعاست.
همان‌گونه که مطرح شد نقد و بررسی این ۳ منظر و نمایندگان آنها در این مختصر نمی‌گنجد، اما انگیزه طرح این ۳ دیدگاه آن است که جایگاه توجه استاد ابراهیمی دینانی به سهروردی از میان این دیدگاه‌ها نشان داده شود. نگاه عمده در آثار ایشان در حقیقت همان نگاه نخست در ۳ منظری است که برشمردیم. ایشان سهروردی را با استناد به گفته خود او «احیاگرکننده حکمت» می‌داند. حکمت اشراقی در این توصیف همان خمیره ازلی است که مراتب آن ذیل نور بیان شده است. در حقیقت، سخن استاد ابراهیمی دینانی ناظر به نقش بسیار مهم سهروردی در تاریخ فلسفه است و در این نقش، او به خوبی توانسته به ابعاد مختلف معنای حکمت بپردازد و از این روست که می‌توان او را از میان ۳ گزینه مذکور، تنها فیلسوف دانست؛ فیلسوفی که در نوع تفکر خود توانسته به ساحت منطق و تصوف نیز توجه کند. استاد ابراهیمی دینانی، سهروردی را فیلسوف نور می‌داند و اینکه فلسفه او بر این اساس استوار بوده است. سهروردی در این منظر جامع تعلیمات ابن سینا و فارابی است و در سنت تفکر آنها می‌اندیشد. او برای نیل به این کمال در سنت فلسفی خویش به میزان درست از نادرست نایل شده است.
آنچه در اینجا مهم است، بیان مختصات رویکرد استاد ابراهیمی دینانی به سهروردی است. ایشان مقالات بسیار زیادی درباره سهروردی نوشته‌اند و سال‌هاست که متون او را درس می‌دهند و نوشته عمده ایشان درباره سهروردی کتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» است. درمجموع این نوشته‌ها سهروردی، فیلسوف دانسته شده است و بیش از همه به نقد و بررسی اندیشه‌های فلسفی او توجه می‌شود. در این بررسی‌ها آنچه بیش از همه مورد نظر واقع می‌شود، این است که سهروردی اگرچه شارح و مفسر سنت فکری مشائیان مسلمان و در رأس آنها ابن سیناست اما او را خالی از ابداع فلسفی ندانسته و معتقد است که برای تأسیس حکمت اشراقی خود نیاز به ابداع فلسفی داشته است؛ بنابراین در این نوشته، سهروردی نه تنها فیلسوف بلکه «فیلسوف مؤسس» دانسته شده و در این تأسیس، بسیاری از مسائل فلسفی نقد و بررسی شده است.
به نظر استاد ابراهیمی دینانی در اندیشه‌های سهروردی یک اصل مسلم قابل توجه بوده و آن این است که اگر سهروردی بدون شاخصه‌های اصلی – که در اندیشه او را سراغ داریم – بررسی شود، دیگر نمی‌توان او در مقام تفکر و اندیشه دارای سخنی تازه دانست؛ یعنی با قراردادن او در سلک تصوف در واقع او را در سلسله نسب معنوی قرار داده‌ایم که در این جعل، مقام تفکر فلسفی‌اش را از وی گرفته‌ایم. بنابراین حکمت و فلسفه، اساس اندیشه سهروردی محسوب شده و از این حیث، می‌توان گفت نوشته‌های استاد ابراهیمی دینانی بر این محور استوار بوده و این تمایل را نشان می‌دهد. با وجود این، اگر این معنا پذیرفته شود، باید دید چگونه می‌توان این نوع نگاه را در سهروردی‌پژوهی معاصر، سرآمد دانست.
در وضعیت کنونی این نوع پژوهش، غلبه اصلی با بررسی‌های فلسفی اندیشه سهروردی است. غربیان کمتر تمایل به تفسیر و تحقیق اندیشه‌های سهروردی نشان داده و بیشتر تمایل داشته‌اند که او را عارف یا صوفی بدانند. در ایران از گذشته تا کنون غالب توجه به سهروردی گونه‌ای فلسفی بوده است. اگرچه این تمایل گاه شدت و ضعف داشته اما همواره کانون توجه بوده و در میان معاصران از استادان فلسفه، تنها استاد ابراهیمی دینانی در این حوزه صاحب نظر است. ایشان در نوشته‌های خود به صورت متن محور، اندیشه‌های سهروردی را تفسیر کرده‌اند. ابتدا قسمتی از یکی از آثار سهروردی آمده و سپس آن را شرح و توضیح داده‌اند. نقطه اوج این نوشته‌ها در کتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» است که در این ایام به چاپ هفتم رسیده است. این نوشته یکی از مهم‌ترین نوشته‌هایی است که درباره سهروردی نوشته شده و بحث و بررسی آن فرصت جداگانه‌ای می‌طلبد اما در این مختصر باید گفت که روش تالیف این نوشته بر اساس همان شیوه مرضی متن محوری است که در نوشته‌های استاد ابراهیمی دینانی مشهود است. چاپ جدید این نوشته – که با حروف‌نگاری و ویرایش جدید توام است – فرصت مطالعه بیشتری را به خواننده برای آشنایی بیشتر با سهروردی می‌دهد.
در پایان، فهرستی از مقالات استاد ابراهیمی دینانی جهت اطلاع بیشتر خوانندگان از کوشش‌های ایشان در معرفی سهروردی تقدیم می‌شود:
۱ – «حکمت اشراق۱»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، ۱۳۸۵، صص۲۵۸-۲۳۷٫
۲ – «حکمت اشراق۱»، عقلانیت و معنویت، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۳، ص۱۰۵٫
۳ – «حکمت اشراق۲»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، ۱۳۸۵، صص۲۷۰-۲۵۹٫
۴ – «حکمت اشراق۲»، عقلانیت و معنویت، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۳، صص۱۴۷-۱۳۳٫
۵ – «خمیره ازلی یا حکمت جاویدان از نظر سهروردی»، مجموعه مقالات همایش نقد تجدد از دیدگاه سنت‌گرایان معاصر، تهران، دانشگاه تهران و موسسه تحقیقات و علوم انسانی، ۱۳۸۲، صص۲۱-۱۷٫
۶ – «خمیره ازلی یا حکمت جاویدان از نظر سهروردی»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، ۱۳۸۵،
صص ۲۷۵-۲۷۱٫
۷ – «خمیره ازلی یا حکمت جاویدان از نظر سهروردی»، خرد جاودان، تهران، ۱۳۸۲، صص۲۱-۱۷٫
۸ – «خودآگاهی محصول صور خودآگاهی نیست»، منتخبی از مقالات فارسی درباره شیخ اشراق سهروردی، به اهتمام حسن سیدعرب، تهران، شفیعی، ۱۳۷۸، صص۱۷۴-۱۵۳٫
۹ – «خویشاوندی معنوی نیچه و سهروردی»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، ۱۳۸۵، صص ۲۸۸-۲۷۶٫
۱۰ – «خویشاوندی معنوی نیچه و سهروردی»، در شناخت نیچه، به کوشش حامد فولادوند، تهران، مهر نادر، ۱۳۸۴، صص ۹۱-۸۱٫
۱۱ – «سهروردی؛ فیلسوف ایرانی اسلامی»، روزنامه همشهری، شماره ۳۱۳۳ (دوشنبه، بیستم مرداد ۱۳۸۲)، ص۶٫
۱۲ – «سهروردی و انکار صفات حقیقیه خداوند»، نیایش فیلسوف، مشهد، دانشگاه علوم رضوی، ۱۳۷۷، صص ۴۰۶-۴۰۱٫
۱۳ – «سهروردی و انکار صفات حقیقیه خداوند»، یادنامه خاتمی (مجموعه مقالات بزرگداشت حاج سید روح‌الله خاتمی)، به کوشش محمد تقی فاضل میبدی، قم، موسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)، ۱۳۷۶، صص ۳۳۷-۳۳۴٫
۱۴ – «سهروردی و انکار صفات حقیقیه خداوند»، نامه سهروردی (مجموعه مقالات)، به کوشش علی‌اصغر محمدخانی و حسن سید عرب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، صص۱۶-۱۱٫
۱۵ – «عقل مطرود»، روزنامه همشهری شماره۳۱۲۲ (چهارشنبه، هشتم مرداد ۱۳۸۲)، صص۱۳ و ۱۸٫
۱۶ – «عقل مطرود»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، ۱۳۸۵، صص۲۹۹-۲۸۹٫
۱۷ – «فلسفه اشراق یا هزاره‌گرایی» ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۲، تهران، طرح‌نو، ۱۳۷۷، صص۳۷۷-۳۶۴٫
۱۸ – «فلسفه نوری سهروردی»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، ۱۳۸۵، صص۲۳۶-۲۲۷٫
۱۹ – «فلسفه نوری سهروردی»، مقدمه نور در حکمت سهروردی، تالیف سیما نوربخش، تهران، محبی، ۱۳۸۳، صص۲۰-۱۱٫
۲۰ – «نور یا وجود»، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۳، تهران، طرح نو، ۱۳۸۲، صص۱۵۲-۱۲۹٫
تاریخ انتشار در سایت: ۱ آذر ۱۳۸۶ منبع: / روزنامه / همشهری ۱۳۸۶/۰۸/۳۰ نقش هانویسنده : حسن سیدعرب عناوین / شهاب الدین سهروردی/ غلامحسین ابراهیمی دینانی.